اینترنت؛شمشیری دو لبه برای جامعه رنگین‌کمانی افغانستان

به جرات می‌‌توان گفت اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، دنیا را دگرگون ساخته است. توسعه شبکه‌های اجتماعی، مکالمات، مکاتبات و انتشار اخبار را سرعت بخشیده است. با گسترش اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، دیگر رژیم‌ها نمی‌توانند از درز اخبار در خارج از مرز‌ها جلوگیری کنند و مرزهای جغرافیایی با توسعه اینترنت شکسته شده است. به همین ٰدلیل رژیم‌های غیردموکراتیک همیشه درصدد محدود کردن اینترنت هستند.

اینترنت برای کنشگران و گروه‌های به حاشیه رانده شده ابزاری بسیار قدرتمند است تا صدای خود را انعکاس دهند و باعث تغییرات در خود و جامعه شوند. این ابزار در حکومت‌های غیردموکراتیک در سایه سانسور رسانه‌های حکومتی، از اهمیت بیشتری برای گروه‌های به حاشیه رانده شده، برخوردار است.

اینترنت و توانمندسازی دگرباشان در افغانستان 

 دگرباشان در افغانستان سال‌ها تحت سرکوب و سانسور بوده اند و زیست آنها در تمامی عرصه‌های سیاسی و اجتماعی سانسور شده است. افغانستان کشوری اسلامی است و همجنسگرایی و عضوی از جامعه دگرباشان بودن در آن تابو است و خطرات جانی در پی دارد. برای همین کسی درباره دگرباشان صحبت نمی‌کند و منابع و اطلاعات صحیحی هم درباره گرایشات جنسی و هویت‌های جنسیتی در مدرسه، دانشگاه و رسانه‌ها یافت نمی‌شود. در رسانه‌های افغانستان، همجنسگرایی و دگرباشان بارها تقبیح شده اند و این مسئله گناه و جرم شمرده می‌شود. این سانسور سیستماتیک زیست دگرباشان و عدم آموزش درباره گرایشات جنسی و هویت‌های جنسیتی مختلف در افغانستان، سبب شده که دگرباشان سال‌ها با “بحران هویتی” دست و پنجه نرم کنند و روند خودشناسی آنها به عنوان یک دگرباش طولانی‌تر شود. برای همین اینترنت در افغانستان برای دگرباشان جنسی و جنسیتی، اهمیتی فوق‌العاده زیاد به عنوان ابزاری برای یادگیری دارد. بسیای از دگرباشان در سال های اولیه زندگی، وقتی متوجه تفاوت خود با دیگران درباره گرایش جنسی و یا هویت جنسیتی می‌شوند، ابتدا می‌ترسند و سعی در سرکوب آن دارند یا فکر می‌کنند این “حسی گذرا” است و به دلیل نبود منابع برای تحقیق درباره خود، تصمیم به سرکوب می‌گیرند. این نبود اطلاعات و منابع صحیح عامل مستقیم خود سرکوبی و انکار هویت واقعی خویش و به دنبال آن افسردگی در میان دگرباشان است. اما گسترش اینترنت سبب شده است که دسترسی دگرباشان به اطلاعات و تحقیق درباره خود، آسان تر و سریع تر شود.

عبدالله مرد ۲۲ ساله همجنسگرای افغانستانی از نقش اینترنت در هویت‌یابی خود به عنوان همجنسگرا چنین می‌گوید: «من از طریق اینترنت با گرایش جنسی خودم آشنا شدم و فهمیدم که من یک همجنسگرا هستم. من سال‌ها درگیر بودم که چرا من اینطور هستم؟ چرا من با بقیه فرق دارم؟ چرا من به دختر هیچ حسی ندارم؟ فکر می‌کردم که من بیمار هستم و باید درمان شوم. سال‌ها خودم را شکنجه دادم تا بتوانم مثل دیگران باشم. افسردگی شدیدی داشتم و حتی تصمیم گرفتم خودکشی کنم. میدانستم اگر این رازم را به کسی بگویم، ممکن بود برای من اتفاقی بیفتد برای همین در قلبم پنهان کردم. تا اینکه اتفاقی از طریق اینترنت در ویکی‌پدیا، با کلمه “همجنسگرا” آشنا شدم. بعد بیشتر درباره خودم تحقیق کردم و فهمیدم که من بیمار نیستم، من هم انسان هستم و همجنسگرایی طبیعی است. اینترنت من را نجات داد!»

از آنجایی که در افغانستان امکان آموزش درباره گرایشات جنسی و هویت‌های جنسیتی وجود ندارد، سازمان‌هایی در خارج از افغانستان تلاش می‌کنند که از طریق شبکه‌های اجتماعی در فضای اینترنت، آموزش هایی را در رابطه با گرایشات جنسی، هویت‌های جنسیتی و جامعه ال‌جی‌بی‌تی‌کیو پلاس دهند و با ارائه منابع و اطلاعات صحیح سعی می‌کنند تا دگرباشان، این گروه تحت ستم، بتوانند خودشان را بهتر بشناسند. سازمانی‌هایی مانند «افغان ال‌جی‌بی‌تی»، «دوجنسگرا» و «رادیو رنگین‌کمان» از مهم ترین منابع اطلاعاتی دگرباشان افغانستانی به زبان فارسی/دری در فضای مجازی است که اغلب از آن به عنوان منابع معتبر استفاده می‌شود. 

گسترش اینترنت و شبکه‌های اجتماعی برای دگرباشان افغانستانی نه تنها ابزاری برای توانمندسازی، آموزش و یادگیری بوده، بلکه فرصتی برای شبکه‌سازی و دوست‌یابی در میان دگرباشان افغان هم است. عبدالله در مصاحبه با ما گفت که از طریق فیس‌بوک توانست دوستان زیادی پیدا کند.

عبدالله: «من در فیس بوک اکانت فیک با عکسی جعلی داشتم و درباره جامعه ال‌جی‌بی‌تی عکس و ویدیو منتشر می‌کردم و کم کم متوجه شدم افرادی هم مثل من هستند و از این طریق توانستیم با هم ارتباط بگیریم و دوست شویم. بعد از مدتی فهمیدم که ما زیاد هستیم و تنها نیستیم و همین برای من دلخوشی بود.»

اما دسترسی به اطلاعات صحیح و از همه مهمتر دسترسی به اینترنت در افغانستان با چالش‌هایی روبرو بوده است. به طور مثال قطعی و سرعت پایین اینترنت، مشکلات مالی در خرید بسته‌های اینترنتی، نداشتن دانش کافی در استفاده از اینترنت و غیره.

قدرت گرفتن طالبان؛ و افزایش تهدیدات در شبکه‌های اجتماعی علیه دگرباشان

زمانی که افغانستان به دست جنگجویان طالبان در ۱۵ آگوست ۲۰۲۱ سقوط کرد، شرایط برای مردم افغانستان به ویژه گروه‌های به حاشیه رانده شده و آسیب‌پذیر سخت‌تر شد. در همان هفته‌های نخست سقوط کابل، تلویزیون خبری ITV بریتانیا، خبر تجاوز و ضرب و شتم یک مرد همجنسگرا را در کابل توسط طالبان منتشر کرد. این مرد همجنسگرا که به دلایل امنیتی نامش فاش نشده در گفتگو با این رسانه گفته است که پس از سه هفته گفتگوی آنلاین در فیس‌بوک و واتساپ با شخصی که ادعا می‌کرده همجنسگرا است، به قرار ملاقات با او رفته و به او وعده کمک به خروج از کشور داده بود. اما در قرار ملاقات متوجه می‌شود او از اعضای طالبان است و در کنار او سرباز دیگری از طالبان حضور دارد. آن دو سرباز طالب از او سوءاستفاده کرده و او را مورد ضرب و شتم قرار دادند.

طبق گفتگویی که با چندین تن از دگرباشان افغان ساکن افغانستان داشتم، بسیاری از آنها گفتند که در شبکه‌های اجتماعی مانند فیس‌بوک و توییتر از سمت طالبان و طرفداران آنها مورد حمله و تهدید قرار می‌گرفتند و پیام‌های تهدید آمیز دریافت می‌کردند. این تهدیدات سبب شده است که بسیاری از آنها اکانت‌های خودشان را در فیس‌بوک ببندند و از شبکه‌های اجتماعی استفاده نکنند. به گفته برخی از دگرباشان افغان، آنها تنها و اندک آزادی را هم که داشتند، از دست داده‌اند.  به گفته این افراد اعتماد کردن در شبکه‌های اجتماعی مثل فیس‌بوک سخت‌تر شده است و دیگر نمی‌توانند مثل گذشته در شبکه‌های اجتماعی فعالیت کنند زیرا ممکن است که تله‌ای باشد برای به دام انداختن آنها توسط گروه طالبان. 

سمیر ترنسجندر ساکن کابل می گوید از وقتی که طالبان آمده ما فیس‌بوک‌هایمان را پاک کردیم:

«ما قبلا از طریق فیس‌بوک با هم قرار ملاقات می‌گذاشتیم و همدیگر را می‌دیدیم. فیس‌بوک باعث می‌شد که یکدیگر را پیدا کنیم و احساس تنهایی نکنیم. ما در فیس‌بوک و مسینجر گروه‌های ال‌جی‌بی‌تی داشتیم و با هم حرف می‌زدیم. اما الان فیس‌بوک ندارم چون وقتی طالبان آمد همگی توافق کردیم که فیس‌بوک‌مان را پاک کنیم چون یک وقت طالبان ممکن است به عنوان یک ال‌جی‌بی‌تی بین ما بیاید و لو برویم.» 

سهیل مرد همجنسگرای دیگری است که در هرات افغانستان زندگی می‌کرده است، او می‌گوید بارها در شبکه‌های اجتماعی تهدید شده است:

«من از زمانی که خودم را شناختم، کوشش کردم که درباره همجنسگرایی اطلاع رسانی کنم، مدام مطلب درباره همجنسگرایی نشر می‌کردم تا مردم خودمان را آگاه بسازم. مقاله نوشته می‌کردم و در فیس‌بوکم می‌ماندم، اما از زمانی که طالبان آمد، مدام پیام‌های تهدید به قتل دریافت می‌کردم. مدام به من می‌گفتند پیدایت میکنیم و تو را می‌کشیم و من را نفرین می‌کردند. من خیلی ترسیدم و برای همین دیگر فیس بوکم را پاک کردم و مخفی شدم مدتی و بعد از افغانستان گریختم.» 

طالبان در دوره اول حکومت‌شان در بین سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۱ اینترنت و تلویزیون را ممنوع کرد اما در سال‌های اخیر نگرش آنها تغییر کرده است و خود طالبان حضور گسترده و فعالانه‌ای در شبکه‌های اجتماعی مثل توییتر دارند و پیام‌های خودشان را از طریق پلتفرم‌های مختلف منتقل می‌کنند. این حضور گسترده طالبان در اینترنت سبب نگرانی بسیاری از کنشگران و گروه‌های تحت ستم مثل دگرباشان شده است و عرصه را برای آنها تنگ‌تر کرده است. تهدیدات طالبان علیه دگرباشان و نگرانی از به تله افتادن توسط آنها از عوامل جدی و اصلی کاهش استفاده از شبکه‌های اجتماعی توسط این گروه تحت ستم در افغانستان است.

در افغانستان به دلایلی چون عدم توسعه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، براطلاع رسانی امنیت دیجیتال کمتر کار شده است و بسیاری از کاربران درباره محافظت از خود در اینترنت و شبکه‌های اجتماعی اطلاعات کافی و درست ندارند. شیرشاه نوابی، مشاور سابق رسانه‌ای وزارت مخابرات و فن‌آوری افغانستان در نظام جمهوریت در سال ۲۰۱۹ به خبرگزاری “صبح کابل” گفت که ۶۰ تا ۶۵ درصد کاربران افغانستانی در معرض تهدیدات امنیتی قرار دارند. این ناآگاهی خود سبب می‌شود که کاربران افغانستانی در اینترنت و شبکه‌های اجتماعی مخصوصا دگرباشان در معرض خطر جدی قرار بگیرند.

طالبان علاوه بر حملات سایبری و تهدید مخالفان خود در شبکه‌های اجتماعی، سعی می‌کنند که دسترسی مردم افغانستان به اطلاعات دنیای آزاد را محدود کنند و اطلاعات دنیای آزاد از دریچه آنها منتقل و فیلتر شود. طالبان در ماه آگوست اعلام کرد که ۳۳ میلیون وب‌سایت را تحت عنوان “محتوای غیر اخلاقی”مسدود کرده است. از دید طالبان هر محتوایی که با ایدئولوژی اسلامی آنها در تضاد باشد، غیر اخلاقی است و چون در اسلام زیست دگرباشان نهی و جرم‌انگاری شده است، آنها هر محتوایی که در رابطه با جامعه ال‌جی‌بی‌تی باشد را مسدود می‌کنند. این فیلترینگ و محدودیت اینترنت توسط طالبان، شرایط را برای دسترسی افراد به محتوای اینترنتی و اطلاعات دنیای آزاد با چالش مواجه می‌کند. این محدودیت‌ها، روی آن دسته از دگرباشانی  که در مرحله خودشناسی و آشنایی با گرایش ‌جنسی و هویت جنسیتی خود قرار دارند، تاثیر منفی می‌گذارد.  

گرانی اینترنت و کیفیت و سرعت پایین آن در افغانستان

یکی دیگر از بزرگترین موانع دسترسی دگرباشان به اینترنت در افغانستان خرید بسته‌های اینترنتی است. دگرباشان افغان حتی در حکومت پیشین با مشکلات اقتصادی دست و پنجه نرم می‌کردند. بعضی از آنها به دلیل بیان جنسیتی متفاوت، رفتار و پوشش متفاوت با هنجارهای جامعه سنتی افغانستان، کاری برای امرار معاش پیدا نمی‌کرده‌اند یا اگر هم کاری پیدا می شد با سختی و با حقوق بسیار پایین بود. همین مسئله سبب می‌شد که بعضی از آنها کارگری جنسی کنند تا پولی برای زندگی بدست بیاورند. الان با قدرت گرفتن طالبان شرایط اقتصادی در افغانستان دشوارتر شده است و افغانستان با یک بحران انسانی روبرو است. مردم غذای کافی برای خوردن ندارند و افغانستان در آستانه فروپاشی اقتصادی قرار دارد. این شرایط برای دگرباشان به دلیل تبعیض‌های مضاعفی که تجربه می‌کنند، دشوارتر است و آنها در موضع آسیب‌پذیرتری قرار دارند. همین مسئله سبب شده آنها نتوانند مثل قبل بسته‌های اینترنتی بخرند و به شبکه‌های اجتماعی و دنیای آزاد و اطلاعات صحیح دسترسی داشته باشند.

علاوه بر گرانی اینترنت در افغانستان، کیفیت و سرعت آن بسیار پایین است. به گفته وزارت مخابرات طالبان، ۲۲ میلیون نفر از اینترنت ۲G و تنها شش میلیون نفر به اینترنت  ۳G دسترسی دارند. در حال حاضر قیمت یک گیگ اینترنت در افغانستان بین ۱۵۰ تا ۲۵۰ افغانی است که نسبت به بسیاری از کشورها گران است و از کیفیت و سرعت بسیار پایینی برخوردار است. عبدالله مرد همجنسگرا از گرانی اینترنت و سرعت پایین آن شکایت دارد:

«طالبان گفته است که اینترنت ارزان شده است اما آنها دروغ می‌گویند. هیچ تغییراتی نیامده است. سرعت اینترنت هیچ خوب نیست و به سختی به اینترنت وصل می‌شوم. من قبلا هم در ولایتی که زندگی می‌کردم، کوهستانی بود و بیشتر مواقع تلفن آنتن نمی‌داد و اینترنت خوب کار نمی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کرد».

موقعیت جغرافیایی، تبعیض‌های سیستماتیک

 در افغانستان در مناطق کوهستانی به دلیل فراهم نبودن زیرساخت‌های مخابراتی مناسب، اکثر افراد به اینترنت دسترسی ندارند و یا به سختی دسترسی دارند. این عدم زیرساخت مناسب و عدم دسترسی به اینترنت، باعث به حاشیه رانده شدن هر چه بیشتر دگرباشان و سایر گروه‌های آسیب‌پذیر در این مناطق شده است و آنها کمتر به اطلاعات و منابع درست دسترسی دارند.

جغرافیا و توسعه نامتناسب ثروت و منابع در افغانستان یکی از اصلی‌ترین عوامل دسترسی نداشتن بخشی از جامعه به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی است. علاوه بر موقعیت جغرافیایی، در بعضی از ولایت‌های افغانستان به دلایل چون تبعیض‌های سیستماتیک به دلیل قومیت و مذهب باعث شده است که بخشی از جامعه از امکانات کمتری برخوردار باشند. به گزارش عفو بین‌الملل طالبان به اقوام هزاره به چشم «دشمن» می‌نگرند و آنها را مورد آزار و اذیت قرار می‌دهند. از زمانی که طالبان قدرت را به دست گرفته‌اند، گزارشات زیادی از کوچ اجباری اقوام هزاره‌ از ولایتی مانند دایکندی منتشر شده است. این تبعیض‌ها به صورت مستقیم باعث تحت تاثیر قرار گرفتن وضعیت دگرباشان و دسترسی آنها به خدمات اینترنتی می‌شود. عبدالله که از قوم هزاره است، معتقد است که هزاره بودن در افغانستان یکی از دلایل محرومیت او از دسترسی به امکانات و خدمات است.

عبدالله : «زمانی که من در دایکندی بودم هیچ چیز درباره خودم نمی‌دانستم. چون قبلا حتی برق نداشتیم چه برسد به اینترنت. دایکندی ولایتی بسیار محروم است همیشه دیرتر از جاهای دیگر رسیدگی شده است. دلیلش هم همین هزاره بودن ما است که باعث شده بیشتر مورد ظلم قرار بگیریم. ولی از وقتی که کابل رفتم خیلی امکانات داشتم و همین باعث شد که اینترنت داشته باشم و بیشتر درباره خودم بفهمم. در دایکندی هیچ چیز نداشتیم.»

هویت‌های متقاطع در کشوری سنتی و عقب‌مانده‌ای چون افغانستان، باعث می‌شود که جامعه ال‌جی‌بی‌تی تبعیض و خشونت مضاعفی را تجربه کنند. مثلا زنان دگرباش چالش‌های بیشتری برای دسترسی به اطلاعات و اینترنت دارند. در جامعه مردسالار افغانستان زنان از امکانات تحصیلی کمتری برخوردار بوده‌اند و یا حتی سواد خواندن و نوشتن بلد نیستند. همین مسئله به تنهایی باعث می‌شود که زنان در استفاده از شبکه‌های اجتماعی و ارتباط با دنیای آزاد با مشکل مواجه شوند و هر چه بیشتر در به حاشیه رانده شود. بصیره پیغام، زن همجنسگرا و فعال حقوق دگرباشان افغانستانی ساکن ایرلند در این رابطه می‌گوید:

«در افغانستان همجنسگرایی جرم است، زن بودن جرم است و اگر هر دوی اینها باشی سختی‌هایت بیشتر می‌شود و بیشترین تبعیض را تجربه می‌کنی. من زنان همجنسگرایی را می‌شناسم که قربانی ازدواج اجباری شده‌اند و حتی اجازه استفاده از تلفن را ندارند چه برسد به اینترنت و استفاده از شبکه‌های اجتماعی. در جامعه ما ننگ است که یک دختر در فیس‌بوک و اینستاگرام عکسی از خودش به اشتراک بگذارد.»

اینترنت در جوامع غیردموکراتیک ابزاری است برای دسترسی به منابع و اطلاعات متنوع، ابزاری برای افشاگری اخبار، یادگیری، مکاتبات سریع، ارتباط به دنیای آزاد و غیره است. در جامعه‌ای مثل افغانستان، محدودیت‌ها و چالش‌های بسیاری برای دگرباشان وجود دارد تا به شبکه‌های اجتماعی دسترسی داشته باشند. آنها حتی در حکومت جمهوریت بین سالهای ۲۰۰۱ تا ۲۰۲۱ تحت سرکوب سیستماتیک بودند و اکنون با قدرت گرفتن طالبان شرایط آنها دشوارتر شده است. شبکه‌های اجتماعی و اینترنت برای بسیاری از جامعه ال‌جی‌بی‌تی‌کیو پلاس بستری برای یادگیری درباره گرایشات جنسی و جنسیتی، دوستیابی و شبکه سازی با هم‌نوعان خودشان، اطلاع رسانی و آگاهی رسانی و ابراز وجود در شبکه‌های اجتماعی است. اما محدودیت‌های شبکه‌های اجتماعی و اینترنت از سمت طالبان، نداشتن امکانات مالی برای خرید اینترنت، موقعیت جغرافیایی، ترس از تهدید طالبان در شبکه‌های اجتماعی، تبعیض‌ها و ستم‌های مضاف بر اساس هویت‌های متقاطع، سبب شده است که دسترسی دگرباشان به اینترنت کمتر شود و نسبت به گذشته بیشتر به حاشیه رانده شوند و صدای دادخواهی و روایت‌ آنها کمتر شنیده شود.

نویسنده: آرتمیس اکبری

منبع: GenderIT